समास आणि विग्रह हा विषय आधी समजून घ्यावा जेणेकरून समासाचे प्रकार समजून घेणे अधिक सोपे होईल.
नञ तत्पुरूष समास
ज्या तत्पुरूष समासामध्ये पहिले पद नेहमी नकारार्थी असते, त्या समासाला नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
नञ तत्पुरूष समासाची काही वैशिष्ट्ये
- नञ तत्पुरूष समास हा तत्पुरूष समासाचा एक प्रकार आहे.
- या समासामध्ये दुसरे पद महत्वाचे असते.
- या समासातील पहिले पद हे नेहमी नकारार्थी असते.
- या समासातील पहिले पद हे नेहमीे “अ”, “ना”, “बे”, “नि”, “गैर”, “न” यांसारखे निषेधात्मक किंवा नकार दर्शविणारे असते.
उदाहरणार्थ,
उदाहरण क्र. १
असहकार = सहकार न करणे
असहकार हा एक सामासिक शब्द आहे, तर सहकार न करणे हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “अ” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “सहकार” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. २
अहिंसा = हिंसा न करणे
अहिंसा हा एक सामासिक शब्द आहे, तर हिंसा न करणे हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “अ” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “हिंसा” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ३
असहमत = सहमत नसलेला
असहमत हा एक सामासिक शब्द आहे, तर सहमत नसलेला हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “अ” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “सहमत” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ४
नापसंत = पसंत नसणे
नापसंत हा एक सामासिक शब्द आहे, तर पसंत नसणे हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “ना” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “पसंत” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ५
नाइलाज = इलाज नसलेला
नाइलाज हा एक सामासिक शब्द आहे, तर इलाज नसलेला हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “ना” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “इलाज” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ६
नाकर्ता = कामाचा नसलेला
नाकर्ता हा एक सामासिक शब्द आहे, तर कामाचा नसलेला हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “ना” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “कर्ता” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ७
बेशिस्त = शिस्त नसलेला
बेशिस्त हा एक सामासिक शब्द आहे, तर शिस्त नसलेला हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “बे” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “शिस्त” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ८
गैरहजर = हजर नसलेला
गैरहजर हा एक सामासिक शब्द आहे, तर हजर नसलेला हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “गैर” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “हजर” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ९
गैरसमज = चुकीचा समज
गैरहजर हा एक सामासिक शब्द आहे, तर चुकीचा समज हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पहिले पद “गैर” हे नकारार्थी आहे.
तसेच, यामधील दुसरे पद “समज” महत्वाचे आहे.
त्यामुळे या समासास नञ तत्पुरूष समास असे म्हणतात.