समास आणि विग्रह हा विषय आधी समजून घ्यावा जेणेकरून समासाचे प्रकार समजून घेणे अधिक सोपे होईल.
अलुक् तत्पुरूष समास
अलुक् म्हणजे लोप न पावणारा होय.
ज्या विभक्ती तत्पुरूष समासामध्ये पूर्वपदाच्या विभक्ती प्रत्ययाचा लोप होत नाही, त्याला अलुक् तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
अलुक् तत्पुरूष समासाची काही वैशिष्ट्ये
- अलुक् तत्पुरूष समास हा तत्पुरूष समासाचा एक प्रकार आहे.
- या समासामध्ये पहिल्या पदाच्या सामासिक शब्दाच्या विभक्ती प्रत्ययाचा लोप होत नाही.
- या समासामध्ये संस्कृतमधील शब्दांची रूपे आढळतात.
- या समासामध्ये सप्तमी विभक्तीची उदाहरणे आणि प्रत्यय असणारे शब्द जास्त प्रमाणात दिसून येतात.
उदाहरणार्थ,
उदाहरण क्र. १
पंकेरूह = पंकातला रूह
पंकेरूह हा एक सामासिक शब्द आहे, तर पंकातला रूह हा त्याचा विग्रह आहे.
पंकेरूह हा मूळ संस्कृत शब्द आहे.
- पंकज = कमळ
- रूह = उगवणारा
या सामासिक शब्दातील पूर्वपद लक्षात घेतल्यास ते “ पंके = पंक + ए ” अशाप्रकारे लिहिता येते.
तसेच, पूर्वपदामध्ये “ ए ” या तृतीया विभक्तीच्या प्रत्ययाचा लोप होत नाही.
त्यामुळे त्याला अलुक् तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. २
तोंडीलावणे = तोंडी लावणे
तोंडीलावणे हा एक सामासिक शब्द आहे, तर तोंडी लावणे हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पूर्वपद लक्षात घेतल्यास ते “ तोंडी = तोंड + ई ” अशाप्रकारे लिहिता येते.
तसेच, पूर्वपदामध्ये “ ई ” या सप्तमी विभक्तीच्या प्रत्ययाचा लोप होत नाही.
त्यामुळे त्याला अलुक् तत्पुरूष समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ३
कर्तरीप्रयोग = कर्तरी प्रयोग
कर्तरीप्रयोग हा एक सामासिक शब्द आहे, तर कर्तरी प्रयोग हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील पूर्वपद लक्षात घेतल्यास ते “ कर्तरी = कर्त + र + ई ” अशाप्रकारे लिहिता येते.
तसेच, पूर्वपदामध्ये “ ई ” या सप्तमी विभक्तीच्या प्रत्ययाचा लोप होत नाही.
त्यामुळे त्याला अलुक् तत्पुरूष समास असे म्हणतात.