समास आणि विग्रह आणि द्वंद्व समास हे विषय आधी समजून घ्यावेत जेणेकरून समासाचे प्रकार समजून घेणे अधिक सोपे होईल.
इतरेतर द्वंद्व समास
ज्या द्वंद्व समासाचा विग्रह करताना ‘आणि’, ‘व’ यांपैकी एखाद्या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाचा उपयोग करावा लागतो, त्या समासाला इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
इतरेतर द्वंद्व समासाची काही वैशिष्ट्ये
- इतरेतर द्वंद्व समास हा द्वंद्व समासाचा एक प्रकार आहे.
- या समासामधील दोन्ही पदे अर्थाच्या दृष्टीने महत्त्वाची असतात.
- या समासामधील दोन्ही पदे समान दर्जाची असतात.
- या समासामधील सामासिक शब्दाचा विग्रह केला जातो, तेव्हा ती पदे एकमेकांना ‘आणि’, ‘व’ यांपैकी एखाद्या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाने जोडली आहेत, असे लक्षात येते.
उदाहरणार्थ,
उदाहरण क्र. १
मिसळपाव = मिसळ आणि पाव
मिसळपाव हा एक सामासिक शब्द आहे, तर मिसळ आणि पाव हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील ‘मिसळ’ आणि ‘पाव’ ही दोन्हीही पदे महत्त्वाची आहेत.
तसेच, ही दोन्ही पदे ‘आणि’ या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाने जोडलेली आहेत.
त्यामुळे या समासास इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. २
मायबाप = माय व बाप
मायबाप हा एक सामासिक शब्द आहे, तर माय व बाप हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील ‘माय’ आणि ‘बाप’ ही दोन्हीही पदे महत्त्वाची आहेत.
तसेच, ही दोन्ही पदे ‘व’ या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाने जोडलेली आहेत.
त्यामुळे या समासास इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ३
राधाकृष्ण = राधा आणि कृष्ण
राधाकृष्ण हा एक सामासिक शब्द आहे, तर राधा आणि कृष्ण हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील ‘राधा’ आणि ‘कृष्ण’ ही दोन्हीही पदे महत्त्वाची आहेत.
तसेच, ही दोन्ही पदे ‘आणि’ या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाने जोडलेली आहेत.
त्यामुळे या समासास इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
उदाहरण क्र. ४
चेंडूफळी = चेंडू व फळी
चेंडूफळी हा एक सामासिक शब्द आहे, तर चेंडू व फळी हा त्याचा विग्रह आहे.
या सामासिक शब्दातील ‘चेंडू’ आणि ‘फळी’ ही दोन्हीही पदे महत्त्वाची आहेत.
तसेच, ही दोन्ही पदे ‘व’ या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययाने जोडलेली आहेत.
त्यामुळे या समासास इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
इतरेतर द्वंद्व समासाची इतर उदाहरणे
| सामासिक शब्द | विग्रह |
|---|---|
| आईबाप | आई व बाप |
| बहीणभाऊ | बहिण व भाऊ |
| मायलेकी | माय आणि लेकी |
| विटीदांडू | विटी आणि दांडू |